MUHARREM YELLİCE / KONUK YAZAR

Değerli dostum Ali Yıldız’la Anadolu’nun Türkler tarafından vatan edinilmesi hususunda fikrî ayrılığa düştük. Ali Yıldız, “Yollar, köprüler yaptık; gönülleri fethettik.” diyor. Bunun böyle olmadığının cevabını birinci makalede verdim. İkinci olarak “Türkler din ve dillere karışmadı, medreseler kurdu.” diyor. Bu cümle bize öğretilen bir masaldır. Bu makalede bunun böyle olmadığını izah etmeye çalışacağım. Gerekçem şöyle:

“Selçuklular Anadolu’yu vatan yaparken din ve dillere karışmadı; medreselerle yerli halkın çocuklarını eğitti.” iddiası, kronoloji ve kurumların gerçek işlevleriyle uyuşmuyor. Ani Ermeni kentinin fethi 1064’tür. Kars gezimde Ani Harabeleri’ni gezdim; Arpaçay’ın Ermenistan’dan Aras’a akışını hüzünle seyrettim. Arif Nihat Asya’nın

“Aras niçin, Diçle niçin, Fırat niçin, benden doğar, bana dökülmez?” mısrağı içimi sızlattı.

Fethin hemen ardından kutsal mekân düzenine müdahale edildiğini; Anadolu genelinde ise kiliseden camiye dönüşümlerin ve yeni cami inşalarının egemenliğin açık sembolü olarak kullanıldığını Anadolu’da ilk yapılan cami olarak bilinen Menuçehr Camii gösterir. Cami, bir kilise yıkıntısı üzerine inşa edilmiştir.  Gördüğümde  restora edilmiş; güzel duruyordu. Medreseler ise fetihten 20–40 yıl sonra, kurumsallaşma evresinde, İslâmî ilimler ve devlet kadrosu yetiştirmek için ortaya çıkmıştır. Burada anlaşalım: Fikrim yanlışsa bir bilen beni aydınlatsın. Yani diyorum ki; cami ve medreselerin Anadolu’nun Türkleşmesinde etkisi yoktur.

ZAMANDA BU GERÇEĞİ ARAŞTIRALIM.

• 1064 — Ani’nin fethi. Ani’de en büyük mabed olan Ani Katedrali camiye çevrildi. “Fetih ve Cuma Camii” olarak adlandırıldığını hem ciddi kaynaklar hem de Ani’de elimize tutuşturulan broşürde yazıyordu. Rehberde öyle anlattı. Fethedilen yerde muktedirin inancını hâkim kılmak bir ortaçağ savaş kuralıdır. Selçuklu yöneticileri de bu kuraldan azade değildir.

• 1070’ler — Katedralin camiye tahvilinden kısa süre sonra, Ani’de Menuçehr (Ebu’l Menuçehr) Camii Şeddadî idaresinde kalıcı cami olarak inşa edildi. Bu, İslâmî varlığın mimarî tescilidir ve İslâmî ruhun Anadolu’da kalıcılığını ifade eder. Ezan sesiyle Ani’de çan sesi durmuştur. “Fetihten 40–50 yıl sonra ortak yaşama geçildi; ezan ve çan sesleri aynı ortamda inledi” diye düşünürüm. Bunun bir sosyolojik süreç olduğunu söylerim. Tarih felsefesi ve sosyolojisi böyle düşünmemi sağlıyor. Tarih; bilimi; kuru kuru,  yer–mekân ve tarih ezberlemek değildir.

• 1097–1105 — Kayseri Kölük (Karahisar) Medresesi, Anadolu’daki erken medrese örneğidir; medreseleşme fetih-sonrasıdır. Görülüyor ki ilk medrese, 1071’den 34 yıl sonra yapılabilmiştir.

• 1271 — Sivas’taki Gök Medrese, fetihten yaklaşık 100 yıl sonra inşa edilebildi. Bu büyük anıt, “Anadolu’nun efendisi olma” yolunda kurumsallaşmanın simgesidir.

Sevgili Ali Yıldız, medreseyi Anadolu’nun Türkleşmesinin bir gerçeği kabul etmiş. Ben tam tersini düşünüyorum: Medrese, Türk’ü Araplaştıran bir kurumdur. Selçuklular Anadolu’da üç temel kurum inşa ettiler: cami, medrese ve tekke. Tekkeler Türkleşmeye bir miktar katkı koydu; yaşayan halkın korkusunu aldı. Kin gönüllerde yine kaldı. Türkler boyun büken halka “karabudun” der. Karabudun hep karabudun olarak kaldı. Prof. Dr. Osman Turan ve Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu Selçuklu tarihini yazdılar; Türkiye’de tarih bölümlerinde bu kitaplar okutuluyor.  Ali Yıldız gibi düşünüyorlar.Bana göre, bu bakışın sosyoloji ve tarih felsefesiyle  örtüşmediğini düşünüyorum.

“DİN VE DİLLERE KARIŞMADILAR” SÖYLEMİ NEDEN OTURMUYOR?

Fetihle birlikte en büyük mabedin cami olarak kullanımı (kısa süreli de olsa) ve akabinde yeni cami inşası, ibadet mekânlarının yeniden tanımlandığını gösterir. Bu, “dinî düzene hiç karışılmadı” söylemiyle bağdaşmaz. Ani’deki Menuçehr Camii ve yanında katedralin camiye çevrilmesi pratiği, muktedir gücün mağdur gücü inanç yönünden baskıladığını gösterir. Bu gerçek, bizim tarihimizi küçültmez; bir tarihsel olguyu ifade eder. Ortaçağ fetihlerinde ganimet olağandır; ancak “Ani’de filan cami doğrudan yağma ile finanse edildi” tarzında tartışmasız birincil kayıt yok. Bununla birlikte çağın pratiği gereği, Menuçehr Camii’nin ganimetle yapılmış olabileceğini düşünüyorum.

“KİLİSE → CAMİ” DÖNÜŞÜMÜNÜN ANADOLU’DAKİ YERİ

Büyük mabetlerin fetih camisi yapılması, İslâm fetih pratiğinde yaygın ve bilinen bir yöntemdir; Anadolu’da da yeni cami inşaları ile dönüşümler birlikte yürür. Bu yöntem her dinden muktedir için geçerlidir. Saray çevresinde veya yerel dengeler gereği bazı kiliselerin aslî işlevini bir süre koruduğu istisnalar Selçuklularda vardır. Bu, genel siyasetin “müdahalesiz” olduğu anlamına gelmez; pragmatik düzenleme demektir.

Ani Kenti, fetih sonrası ibadet coğrafyasına müdahalenin tipik bir laboratuvarıdır: kısa süreli katedralin cami kullanımı ve Menuçehr Camii’nin inşası iddiamızın delilidir. Medreseler ise fetihten hemen sonra değil, kurumsallaşma evresinde, İslâmî düzeni kalıcılaştırmak ve elit kadro yetiştirmek için devreye girer. Bu gerçeklik, “din ve dillere karışmadılar; medreselerle yerli halkın çocuklarını eğitip gönülleri kazandılar” anlatısını kronolojik ve kurumsal olarak çürütür [1][2][3].

Geleçek yazı Medreseler......

KAYNAKLAR

• [1] Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu – Klasik Çağ (1300–1600), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003, s. 12–15.

• [2] Speros Vryonis, Ortaçağ Helenizminin Anadolu’da Çöküşü ve 11–15. Yüzyıllarda İslamlaşma Süreci, 1971, s. 143–150 (özellikle s. 145).

• [3] Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, İstanbul: Alfa Yayınları, 2025, s. 123.

Not: Kaynaklar, Menuçehr Camii’nin yeni inşa edildiğini yazar. Bana göre fetihte bir kilise yıkıldı, cami inşa edildi.