MUHARREM YELLİCE / KONUK YAZAR

Değerli dostum Tarihçi Ali Yıldız’ın, Türklerin Anadolu’yu imar faaliyetleri ve “gönül kazanma” yoluyla fethettiği yönündeki romantik tezi tarihî gerçeklerle örtüşmüyor. Dönemin kronikleri ve modern tarih araştırmaları, Anadolu’nun fethinin ardında yatan asıl gerçeğin, binlerce yıllık savaş hukukunun değişmez kuralları olan “ganimet ve esir” anlayışı olduğunu gösteriyor. Türkler, Emevîler ve Abbasîlerin başaramadığını kılıçlarının keskinliği, askerî stratejileri ve fethettikleri topraklar üzerinde kurdukları mutlak hâkimiyetle başarmıştır.

Ali Yıldız, 6 Ekim 2025 tarihli yazısında Emevî ve Abbasîlerin dört yüz yıl boyunca “zorba ve yağmacı” bir tavırla Anadolu’yu ele geçiremediğini; Türklerin ise bölgeye yollar, köprüler, hanlar, hamamlar inşa ederek ve yerel halkın dinine, diline karışmayarak gönülleri kazandığını savunmaktadır. Kulağa hoş gelen romantik bir yaklaşımdır bu. Bu yaklaşım, modern insancıl değerleri geçmişe yansıtan bir temennidir; ancak tarihî belgeler bu tabloyu desteklemez. Anadolu’nun kapıları kılıçla açılmış, Türkleşme ve İslâmlaşma da yine kılıcın gölgesinde gerçekleşmiştir.

Emevî ve Abbasîlerin Anadolu’da kalıcı olamamasının sebebi Müslüman olmamaları veya savaşçı olmamaları değil, stratejik ve coğrafi engellerdi. Şam ve Bağdat merkezli hilafetler için Anadolu uzak bir cepheydi; askerî sevkiyat zor ve maliyetliydi. Bizans İmparatorluğu 7–9. yüzyıllarda güçlü bir merkezi otoriteye sahipti; Toroslar ve Anadolu içlerindeki sarp coğrafya, Arap ordularının ilerleyişini engelledi. Arap seferleri çoğunlukla yazlık akınlar biçimindeydi: girilip yakılan yerler kış gelince boşaltıldı. Konstantinopolis kuşatması (717–718) büyük hezimetle sonuçlandı, İznik–Afyon–Emirdağ hattında Bizans ordusu üstünlük sağladı. 727 yılında Emevî ordusu İznik’i kuşattı ama başarılı olamadı. 740 yılında Bizans İmparatoru III. Leon, Afyon’u kuşattı; Araplar yenildi. Bu tarihlerde Emevî Arap saldırıları Türkistan’da devam ediyordu. 711’de Buhara düştü. Emevî Devleti’nin başkenti Harran’dı. Göktürk Devleti, Uygur ve Karahanlı Türk boylarının isyanlarıyla uğraşıyordu. Emevî Devleti 751 yılında yıkıldı. Abbasîler Emevîleri devirerek iktidar oldu. Ancak kendi iç sorunları fazlaydı. Bu dönemde iç kargaşalar ve doğuda Horasan, Türk bozkırları gibi başka tehditler Anadolu’ya stratejik öncelik tanınmasını engelledi. Abbasîlerin önceliği Anadolu olmadı. 1055 yılına gelindiğinde Abbasi Halifesi Arap Büveyhî oğullarının kontrolündeydi. Tuğrul Bey halifeyi kurtarıp damat oldu. Doğuda Arap tehdidi ortadan kalktı. Fâtımî halifeliğine son vermek için Mısır’a giderken Bizans’ın Doğu Anadolu’ya yönelmesiyle 1071’de Anadolu kapıları Avar Türkleri sayesinde Oğuz boyuna açıldı.

Türkler'in Başarısının Sırrı: Kılıç,  Yürek ve Kitlesel Göçtür.
Türklerin Anadolu sahnesine çıkışı ise bütünüyle farklıydı. Selçukluların Malazgirt öncesi akınları, imar ve dostluk değil “keşif ve talan” niteliğindeydi. Kaynaklar, Selçuklu komutanlarından Sâlâr-ı Horasan’ın 1065–66’da Urfa seferinden “büyük ganimet ve esirlerle” döndüğünü kaydeder. Dönemin savaş hukuku acımasızdı: erkekler öldürülür ya da esir alınır, kadın ve çocuklar mallar gibi paylaştırılırdı. Bu yöntem Sümer’den Roma’ya, Arap’tan Moğol’a tüm fetihçi toplumlarda ortaktı; Türkler de istisna değildi. “Horasan Erenleri” mitolojik bir efsanedir; 1950’den sonra Türk tarihine sokulan bir hurafedir. Gumilev, “Hazar Çevresinde Bin Yıl”, “Eski Ruslar” ve “Büyük Bozkır Halkları” eserlerinde bu konuyu detaylandırır ve der ki: Bizans ve Haçlı kılıcı ince dökme kılıçtı, Selçuklu’nun kılıcı dövme, keskin ve kalın kılıçtı. Bu kılıç karşısında şövalye kılıçları toz buz oldu. Galibiyetin temeli yürek, bilek ve güçlü teknik silahtı. Kâfirler iman gücüne değil, bilek ve yürek gücüne boyun büktü.

1071 Malazgirt Zaferi, Bizans ordusunu ezerek Anadolu’nun kapılarını savunmasız bıraktı. Kapılar açıldı, sınır güvenliği yok oldu. 1076’da Miryokefalon savaşıyla İznik’e dayandık. Sınır güvenliği olmayınca ardından gelen Türkmen boyları planlı bir imar projesi için değil, kendilerine yeni yurt ve otlak arayışıyla kitleler halinde Anadolu’ya aktı. Anadolu’da kimse Türk'e kucak açmadı. Anadolu’da Bizans vardı. Kürt boyları da bizimle geldi. Amerikan uşaklığı yapan Kürtler'in “Alp Arslan’a yardım etti” hikâyeleri masaldır. Arap buralarda zaten yoktu. Alp Arslan ve ardından Anadolu Selçukluları sadece askerî üstünlük sağlamakla kalmadı; Türkmen göçleriyle demografiyi de dönüştürdü. Çünkü idari yapıda bir devlet geleneği algısı vardı.

İmar ve Medeniyet, Fetihten Sonra gelir.
Yollar, köprüler, kervansaraylar, medreseler ve vakıf düzeni Selçuklu hâkimiyetinin ikinci safhasıdır. Bu kurumlar fethe hazırlık değil, fethedilmiş ve vergiye bağlanmış topraklarda güvenliği pekiştirmek ve ticareti canlandırmak için inşa edildi. Halil İnalcık’ın belirttiği gibi, “Anadolu’nun Türkleşmesi fetihle başlar; Türk kitlelerinin iskânı ve İslâm kurumlarının yayılmasıyla tamamlanır.”[1] Speros Vryonis de Bizans’ın iç yapısının çöküşüyle birlikte Türk yerleşimi ve İslâm kurumlarının bölgeyi dönüştürdüğünü vurgular.[2] Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklu imar faaliyetlerinin 12. yüzyıl sonları ve 13. yüzyılda yoğunlaştığı; Malazgirt’ten yaklaşık bir asır sonra gerçek şehirleşme ve medenî kurumların yükseldiği tarihçilerin ortak tespitidir.

Türklerin, yerel halkın din ve diline “karışmadığı” iddiası da eksiktir. Fetih aynı zamanda dini-kültürel hâkimiyetin ilanıdır. Anadolu’daki sayısız kilise camiye çevrilmiştir. Bu, yeni egemenliğin en görünür sembolüdür. Diyarbakır Ulu Camii’nin (eski Mar Toma Kilisesi) ve pek çok Selçuklu şehrindeki dönüşümlerin hatırlatılması yeterlidir. Yeni devletin dili, hukuku, ticareti Türkçe ve İslâmî çerçevede şekillenmiş; halk yavaş yavaş bu hâkim kültüre eklemlenmiştir. Gönüllü kabulden önce uzun bir “otoriteye uyum” dönemi vardır.Toparlarsak;

Anadolu’nun fethi ne “zorbalıkla hiçbir iş yapmadan” ne de “gönülleri kazanarak altyapıyla” oldu. Gerçek daha serttir: Önce kılıç, fetih ve iskân; sonra devlet düzeni, imar ve kültürel dönüşüm. Emevî ve Abbasîlerin başaramadığı şey, kalıcı nüfus ve askerî hâkimiyet kuramamalarıydı. Zaten gayeleri Anadolu’yu vatan edinmek değil yağmalamaktı. Aynen Gazneli Mahmut ve Timur’un Hindistan’da yaptığı yağmalama mantığını Araplar uyguladı. Babür 1526’da Hindistan’a girdi, burayı vatan yaptı, yatırım yaptı. 1857 yılına kadar var oldu. Babür, Selçuklu atalarının yaptığını yaptı. Anadolu vatan oldu. Bu öyküyü Remzi Oğuz Arık “Coğrafyadan Vatana” adlı eserinde ne güzel anlatır. Selçuklular kılıcı demografiyle birleştirdi, ardından yollar ve medreselerle yeni düzeni inşa etti. Tarihi, hoş masallar yerine olayların soğuk gerçekliğiyle anlamak, Anadolu’nun kimliğini daha doğru kavramamıza imkân verir.

KAYNAKLAR

[1] Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu – Klasik Çağ (1300–1600), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003, s. 12–15

[2] Speros Vryonis, Ortaçağ Helenizminin Anadolu’da Çöküşü ve 11–15. Yüzyıllarda İslamlaşma Süreci, 1971, s. 143–150.